Kara Umowna w Biznesie

Podsumowanie: Kara umowna to instytucja uregulowana w kodeksie cywilnym, która pozwala na zabezpieczenie trwałości umowy oraz pełni funkcję ochronną przedsiębiorstwa w razie niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego przez wykonawcę.

W skrócie: Umożliwia stronom umowy określenie zakresu oraz sposobu naprawienia szkody. Warto dodać, że kara umowna jest konsekwencją obowiązującej zasady swobody umów.

Z tego artykułu dowiesz się:

  • co to jest kara umowna,
  • wysokość kar umownych,
  • naliczanie kar umownych,
  • kategorie kary umownej,
  • kara umowna a odszkodowanie,
  • stosowanie kary umownej.

Kara umowna - definicja

Kara umowna jest wprost uregulowana przepisami art. 483 Kodeksu cywilnego:

Art. 483 §1 „Można zastrzec w umowie, że naprawienie szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego nastąpi przez zapłatę określonej sumy”.

Powyższy artykuł stanowi, iż kara umowna jest ochroną swoich interesów. Zabezpieczeniem w razie niewykonania, nienależytego wykonania świadczenia lub zobowiązania przez wykonawcę.

Dodatkowo z §2 możemy wnioskować, że zastrzeżenie kary umownej za nienależyte wykonanie zobowiązania nie wyłącza żądania wykonania zobowiązania. Kara umowna zastępuje odszkodowanie przewidziane w razie niedopełnienia zobowiązania i dlatego dłużnik nie może bez zgody wierzyciela zwolnić się z zobowiązania przez jej zapłatę.

Warto zwrócić uwagę, że kara umowna może dotyczyć tylko zobowiązania niepieniężnego. Nie można jej zatem żądać w odniesieniu do świadczeń pieniężnych. W związku z tym kara umowna może mieć zastosowanie np. w przypadku umów zlecenie, usług budowlanych, czyli tam, gdzie zobowiązanie jest określone w formie niepieniężnej.

Ciekawostka: Kara umowna dotyczy zobowiązań niepieniężnych, natomiast jest wypłacana w formie pieniężnej.

Wysokość kar umownych

Kara umowna, jak już wiemy, powinna być zapłacona w pieniądzu. W umowie należy podać konkretną kwotę kary i sposób jej obliczania. Musi to zostać zaprezentowane w sposób, umożliwiający dłużnikowi samodzielne określenie jej wysokości. Oznacza to, że powinien znać wszystkie elementy składające się na wzór obliczenia kary już w momencie podpisywania umowy.

Zatem wysokość kary umownej musi być ustalona w sposób precyzyjny “już na starcie” umowy. Przykładowe zastrzeżenie umowne w którym np. wyliczenie wysokości kar umownych powierza się biegłemu w chwili ziszczenia się określonego zdarzenia, jest nieważne.

Kiedy możemy się jej domagać?

Powszechnie przyjmuje się, że kara umowna może być dochodzona gdy spełnione zostały ogólne przesłanki odpowiedzialności kontraktowej. Oznacza to, że muszą wystąpić następujące okoliczności:

  • zobowiązanie umowne nie zostało wykonane lub zostało wykonane nienależycie,
  • niewykonanie lub nienależyte wykonanie spowodowane zostało okolicznościami, za które dłużnik ponosi odpowiedzialność,
  • w prawem chronionych dobrach wierzyciela powstał uszczerbek,
  • występuje normalny związek przyczynowy pomiędzy niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem zobowiązania a powstałą szkodą.

Poza ogólnymi przesłankami odpowiedzialności dłużnika muszą zostać spełnione dodatkowe przesłanki wynikające z przepisów normujących karę umowną:

  • zobowiązanie, które nie zostało wykonane lub zostało wykonane nienależycie jest zobowiązaniem niepieniężnym,
    świadczenie z tytułu kary pieniężnej wyraża się określoną w umowie sumą pieniężną.

Co musi zrobić wierzyciel dochodzący należności z tytułu kary umownej? Obowiązany jest wykazać jedynie istnienie odpowiedniego postanowienia umowy zastrzegającego karę umowną oraz fakt niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania. Powszechnie prezentowany jest pogląd, zgodnie z którym wierzyciel, dochodząc kary umownej, nie ma obowiązku wykazania, że poniósł szkodę na skutek niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania.

Co musi zrobić dłużnik, żeby uwolnić się od zapłaty kary umownej? Obowiązany jest wykazać, że niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania nastąpiło na skutek okoliczności, za które nie ponosi odpowiedzialności. Sporne pozostaje czy wykazanie przez dłużnika, że niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania nie spowodowało po stronie wierzyciela szkody, wyłącza możliwość domagania się kary umownej. Spór ten dotyczy zatem związku pomiędzy wystąpieniem szkody w majątku wierzyciela, a możliwością dochodzenia przez niego świadczenia z tytułu kary umownej.

Podsumowując: Kara umowna nie jest zależna ani od wystąpienia, ani od wysokości szkody. Możemy się jej domagać, nawet jeśli wysokość szkody przewyższa wysokość ustalonej kary umownej, lub gdy szkoda nie wystąpiła.

Zastrzeżenie kary umownej niesie za sobą daleko idące skutki. Wprowadzając ją do umowy sprawiamy, że nie będziemy mogli domagać się naprawienia szkody w pełnej wysokości na zasadach ogólnych, chyba że taką możliwość zastrzeżemy w tej samej umowie. Takie zastrzeżenie w umowie jest bardzo ważne, a jego brak pociąga za sobą nieodwracalne skutki jak, np. brak możliwości żądania odszkodowania uzupełniającego, czyli nie możemy żądać od dłużnika uzupełnienia kary o wyrównanie do wysokości powstałej szkody.

Należy dodać, że zapłata kary umownej nie zwalnia dłużnika od należytego wykonania zobowiązania, naprawienia wyrządzonej szkody oraz jej skutków.

Kategorie kary umownej

Poniższy podział kategoryczny wynika z art. 484. Kodeksu cywilnego. Według niego strony będą mogły domagać się wyższego odszkodowania niż kara zastrzeżona w umowie tylko wtedy, jeśli zawrą taki zapis w umowie. Jeżeli zapisu nie ma, to mogą żądać tylko wysokości kary umownej, nawet jeśli szkoda przewyższa wysokość kary umownej.

Kary umowne możemy podzielić na cztery kategorie:

  • kara umowna wyłączna - w przypadku, gdy umowa pozostaje niewykonana lub wykonana w nienależyty sposób, wierzyciel nie może domagać się od dłużnika zapłaty sumy wyższej, niż wynosi przewidziana w umowie wysokość kary umownej,
  • kara umowna alternatywna – wierzyciel może domagać się zapłaty albo z tytułu kary umownej, albo z tytułu odszkodowania,
  • kara umowna zaliczana – wierzyciel może żądać zapłaty kary umownej i odszkodowania uzupełniającego do wysokości szkody poniesionej w wyniku niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania,
  • kara umowna kumulatywna – wierzyciel może ubiegać się jednocześnie o zapłatę z tytułu kary umownej oraz z tytułu odszkodowania.

Funkcje kary umownej

  1. Funkcja odszkodowawcza wynika wyraźnie z treści cytowanego przepisu. Umawiając się na karę umowną strony ustalają rodzaj zryczałtowanego odszkodowania na wypadek niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania wynikającego z umowy. Istotnym ułatwieniem w takim wypadku jest to, że strona uprawniona do kary umownej musi jedynie wykazać, że zobowiązanie drugiej strony nie zostało wykonane lub też wprawdzie zostało wykonane ale nienależycie. Natomiast nie jest konieczne udowodnienie wysokości szkody – co jest elementem niezbędnym w wypadku dochodzenia odszkodowania na zasadach ogólnych.
  2. Funkcja prewencyjno-represyjna jest swoistą motywacją dłużnika do wykonania świadczenia zgodnie z ustalonymi w umowie warunkami jakościowymi i w oznaczonym w umowie terminie.
  3. Funkcja ograniczająca odpowiedzialność dłużnika. Zgodnie z przepisami kodeksu cywilnego wierzyciel nie może żądać odszkodowania w wysokości przekraczającej wartość zastrzeżonej kary umownej. Nawet jeśli udowodni, że niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania przez dłużnika w rzeczywistości spowodowało powstanie szkody wyższej, niż przewidziana kara umowna, wierzyciel będzie mógł dochodzić tylko zapłaty kary umownej. Można to jednak zmienić odpowiednim postanowieniem w umowie jak w poniższym przykładzie*. Brak odpowiedniej klauzuli umownej spowoduje, że obowiązują nas regulacje podstawowe z kodeksu cywilnego.

*Przykład: „Wypłata kary umownej nie zamyka stronie poszkodowanej drogi sądowej do uzyskania odszkodowania z tytułu poniesionych strat i utraconych korzyści przenoszących wysokość zastrzeżonej kary umownej, na zasadach ogólnych.”

Kara umowna a odszkodowanie - na zasadach ogólnych

Te dwie instytucje są do siebie bardzo podobne. Obie uregulowane są w kodeksie cywilnym, obie mają zastosowanie w sytuacji, gdy zobowiązanie wobec jednej ze stron nie zostało spełnione, obie powstają z chwilą zaistnienia szkody po stronie wierzyciela. Jednak mimo ewidentnych podobieństw nie można ich ze sobą utożsamiać.

Podstawową różnicą między nimi są:

  • źródło - wysokość i zasady naliczania kary umownej muszą zostać określone w kontrakcie zawartym między stronami, prawo do odszkodowania natomiast wynika bezpośrednio z ustawy.
  • zakres - o ile karę umowną można ustanowić wyłącznie do zobowiązań niepieniężnych, o tyle odszkodowania można się domagać przy każdym rodzaju umowy.

Kara umowna oraz odszkodowanie nie wykluczają się, o ile w umowie zawarto zapis zarówno o odszkodowaniu, jak i o karze umownej równocześnie .

W jakiej umowie możemy zastosować karę umowną?

Karę umowną możemy zastosować praktycznie we wszystkich umowach, które dotyczą zobowiązań niepieniężnych i polegają na:

  • starannym wykonaniu czegoś (takimi umowami są: umowa o dzieło, zlecenia, umowy w branży budowlanej, umowy dotyczące usług) lub
  • na niewykonaniu czegoś (np. zastrzeżenie tajemnicy firmy, ochrona danych osobowych, tajemnica poufności, zakaz konkurencji).

Gdy wykonawca zobowiązania odstąpił od umowy z przyczyn leżących po jego stronie, można również żądać kary umownej.

Uwaga! Kara umowna ma tzw. charakter akcesoryjny. Oznacza to, że jeśli zobowiązanie stało się nieważne, to nie można żądać kary umownej.

Czy warto zastrzec karę umowną?

Zawsze warto taką opcję rozważyć z uwagi na fakt, że dochodzenie odszkodowania na zasadach ogólnych jest ściśle związane z koniecznością udowodnienia faktu poniesienia szkody i jej dokładnej wysokości przez stronę, która takiego odszkodowania się domaga.

Z praktycznego punktu widzenia oznacza to, że aby móc skutecznie dochodzić odszkodowania na zasadach ogólnych w postępowaniu sądowym, wierzyciel (poszkodowany) musi wykazać szkodę oraz jej wysokość, co przy niektórych stosunkach zobowiązaniowych może okazać się trudne do udowodnienia, zwłaszcza jeżeli odnosi się do jej wartości. Wyobraźmy sobie umowę o utrzymanie serwera i strony internetowej, która generuje przedsiębiorcy klientów i tym samym zysk. Co w przypadku, kiedy przez kilka dni strona nie działa? Jak przedsiębiorca wykaże ilu klientów przez to stracił? A ściślej co, kiedy sklep internetowy nie działa przez okres przedświąteczny, kiedy klienci kupują prezenty, a ruch na stronie jest kilka, kilkanaście razy większy, niż zwykle. Wysokość szkody będzie w takim wypadku trudna do określenia i udowodnienia przed sądem.

Dlatego przychodzi tutaj z pomocą instytucja kary umownej, ponieważ możliwość jej dochodzenia uzależniona jest od ziszczenia się warunków zawartych w treści umowy ,np. brak dostarczenia towaru na czas. Nie ma znaczenia czy szkoda faktycznie została przez wierzyciela poniesiona i jej wartość.

Źródła

  1. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny, Dz.U. 1964 nr 16 poz. 93.
  2. Radwański, A. Olejniczak, Prawo cywilne zobowiązania, C.H.Beck, 2020
  3. Wrześniewski, Komentarz do art. 483 KC
  4. Skowrońska-Bocian, Zeszyty Prawnicze UKSW 3.2, 2003

 

Tymczasem, jeśli artykuł spodobał Ci się, powiedz nam to: